ინტერვიუ ფონდი ნიკლუზივის ჟურნალისთვის ”მე”

ჰომოსექსუალთა შესახებ ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული სტერეოტიპი საზოგადოებაში გავრცელებული გენდერული როლების ერთგვარ ინვერსიას წარმოადგენს. მითი გეების ფემინურობასა და ლესბოსელთა მასკულინობაზე, გენდერული სტერეოტიპების მსგავსად, ხშირად წინასწარგანწყობას ეფუძნება და არა მეცნიერულ ცოდნას. ანთროპოლოგიურმა თუ ეთნოგრაფიულმა კვლევებმა არაერთგზის დაადასტურა, რომ წარმოდგენები იმის შესახებ, თუ რას ნიშნავს “ტიპიური ქალი” ან “ტიპიური მამაკაცი” საკმაოდ ფარდობითი ცნებებია და შეიძლება იცვლებოდეს როგორც სხვადასხვა კულტურაში, ისე კონკრეტული საზოგადოების განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე. ერთადერთი, რაც ამ “მრავალფეროვნების” საერთო მახასიათებლად შეიძლება მივიჩნიოთ, გენდერული ასიმეტრიაა, რომელიც ვლინდება ქალის/მამაკაცის სტატუსსა და მდგომარეობაში საზოგადოებასა და მის ინსტიტუტებში და ასახავს კულტურაში არსებულ შეფასებებსა და მოლოდინებს სქესთან დაკავშირებით.

ლელა გაფრინდაშვილი: საუბარს ბოვუარის ცნობილი გამოთქმით დავიწყებ: “ქალებად არ იბადებიან, ქალებად ხდებიან”, რაც იმას ნიშნავს რომ სქესს კულტურა აწარმოებს. თავისთავად, დაბადება ამა თუ იმ სქესის წარმომადგენლად ჯერ კიდევ არ ნიშნავს ამა თუ იმ სქესის კუთვნილებას. მთავარია არა ის, რომელი სქესის წარმომადგენლად იბადები, არამედ რომელ სქესს მიგაწერს, მიგაკუთვნებს კულტურა. როდესაც ვსაუბრობთ სქესსა და სქესთან მიბმული როლების ადგილზე ამა თუ იმ კულტურაში, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ კულტურათა უმრავლესობა პატრიარქალურია, სადაც მთავარი სუბიექტი მამაკაცია. სწორედ ისაა დომინანტი ამ კულტურაში, ქალი კი – ობიექტია. მისი სქესი, სტატუსი, როლი, რაც მას მიეწერება, დაქვემდებარებულია. ჯონ სტიუატ მილის, უფრო ადრინდელი შრომას, სწორედ ასე ჰქვია “ქალთა დაქვემდებარებულობა”. საინტერესოა, თუ როგორ აისახება ეს ასიმეტრიულობა ენაშიც.

ილია ჭავჭავაძეს აქვს აქვს ერთი ძალიან საინტერესო წერილი “პატარა საუბარი”, რომელსაც ხშირად ვიშველიებ ხოლმე ამ გენდერზე საუბრისას. წერილს თავისი პრედისტორია აქვს და XIX საუკუნის 50-იან წლებს უკავშირდება, როცა პირველად გახდა ქალთა საკითხი აქტუალური საქართველოში. ილია იწყებს საკითხის პრობლემატიზაციას თუ როგორ ადგენს ენა ქალურობას და მამაკაცურობას და ამბობს, რომ გვაქვს ქალთან დაკავშირებული ცნება “დედაკაცი” და კაცთან დაკავშირებული – “მამაკაცი”. ამ კომპოზიტების პირველი მდგენელები (დედა და მამა), ანუ რეპროდუქციული როლის დომიონანტობა და უპირატესი მნიშვნელობა კულტურაში ხაზგასმულია როგორც კაცისათვის, ასევე ქალისათვის. აქვე ავტორი შენიშნავს, რომ “ვაჟკაცის” ანალოგიური ცნება ქალისთვის არ მოგვეპოვება. ხვდებით, ალბათ, რომ “ვაჟკაცი” უკვე მოღვაწე, საზოგადოებაშო, ოჯახს გარეთ მოქმედი კაცია და ამ სფეროში ქალი არ არის. ამ ნაკლის კომპენსაციაა გამონათქვამები: “მამალი ქალი”, “ვაჟკაცური ქალი”, “კაცის ტვინიანი ქალი”, სადაც სწორედ ქალის “მამაკაცურ” სფეროებში დაუშვებლობის თავისთავადობაა ხაზგასმული.

საინტერესოაა უკვე კომუნისტური, საბჭოთა ეპოქის ცნებებიც ამასთან დაკავშირებით: ნაციონალიზმის აღზევების პერიოდში დამკვიდრებული “დედაკაცი”, რომელიც, გასაბჭოებამდე სულ სხვა დატვირთვას ატარებდა, შეურაცხმყოფელი გახდა. საბჭოთა პერიოდში და დღესაც – გახსოვთ ალბათ ყოფილი თავდაცვის მინისტრის, ირაკლი ოქრუაშვილის სატელევიზიო გამოსვლა, როცა ანა დოლიძე “პირდაუბანელ დედაკაცად” მოიხსენია.

საინტერესოა რა ემართება ცნება “ქალს”. ილია ჭავჭავაძის ამ სტატიაში, “ქალი” გაიგივებულია რუსულ “ბაბასთან”, რომელიც რუსულ კულტურაში საგინებელი სიტყვაა და ქალის უარყოფითი თვისებების აკუმულაციას ახდენს. ავადსახსენებელი საბჭოთა პერიოდის შემდეგ ბრუნდება ეს ცნება, მაგრამ იგივე უარყოფითი აზრით, როგორითაც “დედაკაცი”. რომ დავაკვირდეთ და გავაანალიზოთ მედია სივრცეს, აღმოვაჩენთ, რომ “ქალი” უფრო იშვიათად გამოიყენება, ვიდრე “მანდილოსანი” და “ქალბატონი”. შეიძლება ასეთი ფრაზასაც კი მოკრათ ყური ტელევიზიით “მეძავი ქალბატონები...” ან “მანდილოსანი პატიმარი”. ამ გამონათქვამების კომიკურობას განაპირობებს სწორედ ის, რომ ის სოციალური შინაარსი, რომელსაც ვდებთ “მეძავში” და “პატიმარში”, არაფერ კავშირშია არც ქალბატონთან და არც მანდილოსანთან. ამგვარი უცნაური კომპილაცია იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ქალი როგორც სოციალური სუბიექტი, როგორც პარიტეტული სუბიექტი ჩვენთან ჯერ კიდევ არაა დამკვიდრებული და ეს ენაშიც აისახება. ცხადია, უცვლელი რჩება მასკულინობა/ფემინურობასთან დაკავშირებული ასიმეტრია და შეფასებებიც კულტურაში...

საერთოდაც, ისეთი შეგრძნება მრჩება, თითქოს, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, ჩვენი საზოგადოება დემოკრატიულ გარდაქმნებსა და ლიბერალურ ფასეულობებზე ლაპარაკს უბრალოდ ითმენდა, როგორც რაღაც ტკივილს. ახლა რომ შევხედოთ ქართულ ტელესივრცეს, განსაკუთრებით საზოგადოებრივ მაუწყებელს, გრჩება შთაბეჭდილება, რომ უკვე მეტის მოთმენა აღარ შეუძლიათ. იმდენად მოწყვეტილები არიან იმ რეალობას, რომელშიც ვცხოვრობთ, რომ არხის ყურებისას შეიძლება იფიქრო, რომ ამ ხნის განმავლობაში ეს ადამიანები მარსზე ცხოვრობდნენ, იქ ჩაწერეს გადაცემები და ეხლა გვიჩვენებენ. თითქოს არც ომი ყოფილა, არც საკუთარი სახლებიდან გამოძევებული ადამიანები ჩანან, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ადამიანები ალბათ, არ ცხოვრობენ ქვეყანაში. არსად ჩანან რელიგიური უმცირესობები, აღარაფერს ვამბობ სექსუალურ უმცირესობებზე, რომელთა ხსენებაზეც ისტერიკა ემართება ბევრ ინტელექტუალსაც და საზოგადო მოღვაწესაც. თავი რომ დავანებოთ გია ჭანტურიას ქსენოფობიურ გამონათქვამებს, სოციალური სინამდვილისა და მრავალფეროვნების მიმართ მართლა არსებობს საზოგადოებაში გაურკვეველი ფობიები. შეიძლება იქიდან გამომდინარეც, მრავავლფეროვნება რომ ასახო, შენ უნდა იყო ემპატიური ზოგადად მრავალფეროვნების მიმართ. ან ინტერესი უნდა გქონდეს, ან განათლება უნდა გქონდეს ამ სფეროში ან უნდა გრძნობდე კომპეტენციას და შენი ადგილის მნიშვნელობა უნდა იცოდე. ამის მიხედვით თუ შევაფასებთ საზოგადოებას, საკმაოდ ბევრი მინუსი გვაქვს.

ეკა აღდგომელაშვილი: რადგან ცვლილებებსა და შეფასებებს შევეხეთ... ქართული კულტურა დასაშვებად მიიჩნევდა ქალის “გამამაკაცურებას”. ისტორიიდან ცნობილია თინა წავკისელის, მაია წყნეთელის, თამარ ვაშლოვნელის სახელები... მათ გმირებად მოიხსენიებენ და მათ ქცევასაც მისაბაძად თვლიდნენ. არ მახსენდება არც ერთი მაგალითი ჩვენი ისტორიიდან, როცა პირუკუ პროცესთან გვქონდეს საქმე – კაცის თუნდაც დროებით “გადედაკაცურებას” ვგულისხმობ – და დადებითად იყოს შეფასებული კულტურის მიერ.

ლ.გ. დავუბრუნდები ბოვუარს, რომ კულტურისათვის მნიშვნელოვანია ის, თუ ვინ არის სუბიექტი. კულტურაში, სხვა დანარჩენი, ყველა და ყველაფერი ემსახურება მას, როგორც სუბიექტს. მისი, როგორც სუბიექტის, როგორც ერთადერთობის შეუბღალაობას. ის ვინც აღწერს, შეისწავლის კულტურას, მას მხოლოდ დომინანტური იდენტობა აინტერესებს ან “სქესური” და არა “სექსუალური”. შეიძლება არიან, იყვნენ ასეთები, მაგრამ ან ძალიან ცოტა ვიცით მათ შესახებ, ან საერთოდ არაფერი. კულტურა იმახსოვრებს ამორძალებს, ის ქალური კი არ არის მისი სექსუალობის აზრით, ის არის მამაკაცური სოციალური აზრით. შეიძლება, ესეცაა ერთ-ერთი და მთავარი არგუმენტი, რომ კულტურისათვის მთავარია დაინახოს და შეამჩნიოს მხოლოდ ამორძალობასთან დაკავშირებული კონკრეტულად ასეთი თვისებები.

ამ ყველაფერს კიდევ ერთ საკითხთან მივყავართ, ნიშნავს თუ არა “ქალურობა” ქართულ კულტურაში “ქალურობას” ევროპული გაგებით? აქვს თუ არა ქალურ მომხიბვლელობას, სიკეკლუცეს ისეთივე მნიშვნელობა, როგორიც ევროპულ კულტურაში. არის თუ არა ეს თვისება გენერალური, გამომდინარეობს თუ არა მისგან ყველა სხვა მახასიათებელი.…

რაც შეეხება მამაკაცურობას, გაუთავებელი ომების ისტორიას თუ გავიხსენებთ, “მასკულინურობა” უშუალოდ უკავშირდებოდა მამაკაცის, როგორც მებრძოლის, მეომრის პრეზენტაციას...

ეკა აღდგომელაშვილი საომარი პროპაგანდისათვის საკმაოდ გავრცელებული მეთოდია ერთგვარი გენდერული მეტაფორიზაცია: “ჩვენის” მასკულინიზაცია და მტრის, როგორც “უცხოს” უკიდურესი გამოვლინების ფემინიზაცია. ფემინიზებული მამაკაცის ხატი კი თავის მხრივ, როგორც საუბრის დასაწყისში ავღნიშნეთ, კულტურაში ჰომოსექსუალ მამაკაცის სტერეოტიპს უკავშირდება. განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს რეპროდუქციული ფუნქციაც, რომელიც პრობლემატიზებულია ჰომოფობიურ რიტორიკაში...

ლელა გაფრინდაშვილი: თუ გავითვალისწინებთ ფემინურობა/მასკულინობის მიმართების ასიმეტრიულ, იერარქიულ ხასიათს კულტურაში, ასეთ კრიზისულ პერიოდში, ის რაც კულტურულად არის ლეგიტიმური, ის “ჩემიანს” მიეწერება, “სხვას”, “უცხოს” მიეწერება ფემინურობის ის პრედიკატები, რაც ჩვენთვის მიუღებელია. ეს ყოველთვის გამოიყენება იდეოლოგიის კომპონენტად... ომის დროს, განადგურების საფრთხე გემუქრება და ამიტომაც ააქტიურებ, პროპაგანდას უწევ ისეთ თვისებებს, იხსენებ ისეთ ისტორიულ მომენტებს რომელთანაც იდენტიფიცირებულია “ქართველობა”, “ვაჟკაცობა”. ბევრი რამეა ამ მხრივ საინტერესო.

საერთოდ, გარდამავალ პერიოდში, რა ტიპის პერიოდიც არ უნდა იყოს ის, ერთი იდეოლოგიის შეცვლა მეორით, მშვიდობიდან საომარ სიტუაციაზე გადასვლა თუ პირიქით, ასეთი დომინანტური კულტურული მოდელები, შეხედულებები, რწმენა-წარმოდგენები ირყევა. ბუნებრივია, რომ ამ დაძაბულ სიტუაციაში ადამიანები გაუცნობირებელად ეჭიდებიან იმას, რაც მათ მიაჩნიათ რომ უნდა გადარჩეს, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია. ჩვენ გვახსოვს პოსტსაბჭოთა ეპოქის გარიჟრაჟზე, როცა დისკუსიები იწყებოდა იგივე ქალთა უფლებების თაობაზე, დისკუსიების მეინსტრიმი იყო მეთორმეტე, ჰა-ჰა მეთექვსმეტე საუკუნე. არა საბჭოთა პერიოდი, არა დღევანდელობა, არამედ უშორესი წარსული. ეს რაღაცნაირად გასაღებს გვაძლევს კითხვაზე, რას ეჭიდება კულტურა, რა არის მისთვის ყველაზე ძვირფასი კრიტიკულ მომენტებში, რას მიიჩნევს კულტურა მისთვის არსებითად და ღირსახსოვრად.

ლელა გაფრინდაშვილი
ჟურნალი ”მე” N1 (10), 2009


1 comment:

  1. ასეთი სისულელე ჩემს სიცოცხლეში არ წამიკითხავს, ვგულისხმობ გამონათქვამს რითიც იწყება მონოლოგი :)))

    ReplyDelete